تفسیر مجمع البیان:
آرى، با دشوارى آسانى است و با هر ناراحتى و سختى آسایش و آرامش خواهد بود.
از «ابن عباس» آوردهاند که خدا مىفرماید: من یک دشوارى آفریدم و دو آسانى، بنابر این هرگز یک دشوارى نخواهد توانست بر دو آسایش و راحتى چیره گردد.
از پیامبر آوردهاند که پس از فرود این آیات، روزى در حالى که شاد و شادمان از خانه بیرون مىآمد، فرمود: هرگز رنج و دشوارى بر آسایش و آسانى چیره نخواهد شد، و آنگاه به تلاوت آیات مورد بحث پرداخت.
فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً…
«فراء» مىگوید: در فرهنگ عرب هر گاه نکرهاى آمد، و پس از آن نکرهاى دیگر به کار رفت، نکره دوم غیر از اول خواهد بود؛ براى نمونه، هنگامى که گفته شود: من درهمى به دست آوردم، پس یک درهم هزینه خواهم نمودم، در اینجا درهم دوم، غیر از درهم اول است.
اما اگر به صورت معرفه آمد، معرفه دوم همان اولى خواهد بود؛ براى نمونه، اگر گفته شود: هر گاه یک درهم به دست آوردم، یک درهم هزینه خواهم کرد، این درهم دوم، همان درهم اول است.
بیان «زجاج» در تفسیر آیه بسان نکتهاى است که ترسیم گردید، چراکه واژه «عسر» در هر دو آیه با «الف و لام» آمده و دومى همان اولى است، در حالى که واژه «یُسر» در هر آیه نکره است و دومى غیر اولى است؛ با این بیان با یک دشوارى دو آسانى خواهد بود.
صاحب کتاب «النظم» در تفسیر آیه مىگوید: خداى فرزانه هنگامى که پیامبرش را فرمان بعثت داد، آن حضرت از ثروت و امکانات محروم بود و در برابر او سردمداران قریش، داراى ثروت و قدرت بادآوردهاى بودند و او را به باد نکوهش مىگرفتند و عیبجویى مىنمودند. آنان به آن حضرت گفتند اگر در دعوت آسمانى خویش در اندیشه ثروت و قدرت هستى، دست از دعوت خود بردار تاتو را به خواستهات برسانیم و آنگاه که صدافت و پایدارى او را در دعوت توحیدىاش دیدند به تکذیب او پرداختند.
این رفتار ابلهانه و ظالمانه آنان دل نورانى پیامبر را اندوهگین ساخت، و خداى مهربان با نوید توانگرى و پیروزى حق بر باطل و عدالت بر ظلم و استبداد، به او آرامش خاطر بخشید و روشنگرى فرمود که با دشوارى، آسانى است.
آنگاه آن نوید پیروزى و آسایش را با یارى خویش جامه عمل پوشاند، و آن بزرگوار در زندگى خویش گسترش دین و روى آوردن مردم به اسلام و گشوده شدن دروازههاى حجاز و شام و یمن را بر روى یاران خود دید و ثروت و قدرت و امکاناتى به او ارزانى گردید که در آن شرایط مىتوانست دویست شتر ببخشد، و هدایاى ارزشمندى فراهم آورد و براى خاندانش زاد و توشه سال را پس انداز نماید.
نکته دیگر در اینجا این است که «اِنّ مع العسر یسراً» آغاز مطلب است، چرا که بدون «فا» و «و» آمده و بیانگر این قانون جهانشمول براى مردم با ایمان است که: هان اى مردم! بدانید که با هر دشوارى و سختى، آسانى و آسایش خواهد بود؛ یکى در این جهان و دیگرى در جهان دیگر. این نوید خداست که دل را صفا مىدهد و به انسان امید مىبخشد و غم و اندوه و غبار نومیدى را مىزداید؛ و چه بسا که هر دو آسایش و راحتى دنیا و سراى آخرت – که در دو آیه آمده است – روزى کسى گردد.
و بیان پیامبر نیز بیانگر همین نکته است که فرمود: یک دشوارى هرگز نمىتواند بر دو آسانى چیره شود، چرا که دشوارى میان دو آسایش است: یا پیروزى و آسایش دنیا و یا پاداش آخرت.
آنچه آمد دیدگاه «جرجانى» در مورد آیه بود که دیدگاه «سیدمرتضى» را نیز تأیید مىکند، چرا که او نیز بر این باور است که هر گاه گویندهاى حکیم سخنى بگوید و آن را تکرار کند، ظاهر دوسخن، نشانگر دو مفهوم است، مگر این که میان دو مخاطب عهد و نشانى باشد که منظور از سخن دوم، همان سخن اول است، و جز آن را در نظر نگرفته است.
شاعر در این مورد مىگوید:
اذا بلع العسر مجهوده
فثق عند ذلک بیسر سریع …
هنگامى که دشوارى به نهایت خود رسید، آنگاه اطمینان داشته باشد که آسانى زودرسى در راه است.
آیا ندیدى که شومى و سختى سرماى زمستان را که از پى ان بهار پرطراوت و زیبا رخ مىگشاید.
و دیگرى مىگوید:
فلا تیأس و ان اعسرت یوماً
فقد ایسرت فى دهر طویل
اگر روزى در دشوارى و فشار افتادى نومید مشو، چراکه روزگارى دراز در آسایش و توانگرى خواهى زیست.
و به پروردگارت گمان بد مبر، چرا که ذات بى همتاى خدا به خوش گمان بودن به او زیباتر است.
بى تردید در پى دشوارى آسانى خواهد آمد، و سخن خدا راستترین گفتارهاست که فرمود: ان مع العسر یسراً.
